Езус, Ісус ці Іісус?

Беларуская мова – адна зь нешматлікіх моваў, дзе хрысьціянская тэрміналёгія розьніцца ў залежнасьці ад канфэсіі. У сувязі з гэтым даволі часта гучаць заклікі да скасаваньня разыходжаньняў і ўніфікацыя перакладаў, тэрміналёгіі і гэтак далей. У першую чаргу гэтыя заклікі тычацца таго, каб Заходняя, Рыма-каталіцкая царква, пагадзілася на пераклады цэркваў усходніх – Праваслаўнай ці Грэка-каталіцкай. Аргумэнтамі на карысьць гэтага ёсьць так бы мовіць палянізаваць "касьцёльнае мовы" і большая старажытнасьць праваслаўнае традыцыі. Аднак ці маюць дадзеныя заклікі рацыю?


Для пачатку варта нагадаць, што хрысьціянства на Беларусь у адрозьненьні ад большасьці краінаў ішло з двух напрамкаў – праваслаўнага, Канстантынопаль, і каталіцкага, Рым. Яшчэ ў першыя дзесяцігодзьдзі ад хросту Русі на сучасных беларускіх землях служылі ураджэнец Ісьляндыі Торвальд, біскупы Рэйнбэрн і Брунон Кврэрфурцкі, у ХІІ ст. існавалі каталіцкія касьцёлы ў Полацку, у ХІІІ ст. прыняў каталіцтва вялікалітоўскі кароль Міндоўг і гэтак далей. Так што, каталіцкая традыцыя на беларускіх землях ёсьць ніяк ні маладзейшай за праваслаўную – яны роўныя і сягаюць яшчэ часоў да падзелу Цэркваў. Адпаведна і казаць пра тое, што ўсходняя традыцыя больш старажытная ў Беларусі не выпадае, а значыць і аргумэнт пераходу да "царкоўнае мовы" як больш старажытнае не адпавядае сапраўднасьці.

Неабгрунтаваны аргумэнт і пра палянізаванасьць "касьцёльнае мовы". Многія касьцёльныя словы, якія падаюцца як польскія, насамрэч такімі не зьяўляюцца. Яны ці непасрэдна паходзяць з лацінскае мовы, якая яшчэ да 1960-х гадоў была адзінай літургічнай у заходнім абрадзе, ці апасрэдавана з лацінскай праз чэскую, бо менавіта з хрысьціянскіх Маравіі і Чэхіі пачалася хрысьціянізацыя польскіх, а празь іх і беларускіх земляў, а чэская мова стала мовай-пасярэдніцай. У пэўнай ступені тую самую ролю ў праваслаўнай традыцыі выконвала царкоўнаславянская мова, заснаваная на баўгарскай, празь якую ў беларускую мову прйшлі шматлікія грэцызмы. Такім чынам, калі ў праваслаўнай ды грэка-каталіцкай "мовах" мы кажам пра царкоўнаславізмы, то і ў каталіцкай мусім казаць не пра палянізмы, а пра багемізмы. Чаму грэцызмы і царкоўнаславянізмы маюць большую вартасьць у беларускай мове за лацінізмы ды багемізмы, не зразумела.

Да багемізмаў, напрыклад, адносяцца такія "польскія" словы, як Пан (Pán), касьцёл (kostel), кляштар (klášter), крыж (Kříž) ды іншыя. Пры гэтым словы – касьцёл, кляштар і крыж - маюць лацінскае паходжаньне, што важна ўлічваць, бо лаціна, як ужо нагадвалася, была літургічнай мовай Рыма-Каталіцкага Касьцёлу. Пад чэскім уплывам узьнікла ў Польшчы і слова "ксёндз", якое ёсьць літаральным перакладам чэскага слова Kněz, але наўрадці хто будзе сёньня называць сьвятара па-беларуску князем.

Ня ёсьць палянізмам і імя Збаўцы Езус Хрыстус, карані якога непасрэдна ляжаць у лацінскай мове - Iesus Christus. Праваслаўнае ж Іісус Хрыстос ды грэка-каталіцкае Ісус Хрыстос паходзяць з царкоўнаславянскае мовы, куды патрапілі з грэцкае мовы - Ἰησοῦς Χριστός. Так што тут відавочны ўплыў літургічнай мовы, якая была галоўнай у той ці іншай Царкве – лацінская ці грэцкая. І пераход аднае Царквы да перакладаў іншае ў нашых умовах можа азначаць і пэўную адмову ад традыцыі ды абраду.

Цікавай ёсьць сытуацыя і са словам біскуп, якое ўжываецца ў рыма- і грэка-каталіцкай традыцыях, але не ў праваслаўнай, якая выкарыстоўвае слова "епіскап". Бо менавіта на праваслаўнай сьвятыні – крыжы Еўфрасіньні Полацкай, зробленым яшчэ ў ХІІ ст., мы сустракаем слова "піскуп". Такім чынам, лацінскія моўныя ўплывы на беларускія землі сягаюць прынамсі да сярэдзіны ХІІ ст.

Цікавай ёсьць узьніклая нядаўна спроба ў адным з каталіцкіх касцёлаў Менска замяніць выраз "Хрыстус уваскрос" на "Хрыстос уваскрэс". Маўляў, слова "уваскрос" ёсьць палянізмам. Як польскі выраз "Chrystus zmartwychwstał" мог зьмяніць "уваскрЭс" на "ўваскрОс" для мяне застаецца загадкай.

Увогуле ж польскі ўплыў на "касьцёльную мову" і ня толькі (узгадайма слова крыж, якое ўжывае Беларуская Праваслаўная Царква), ёсьць цалкам натуральным і лягічным, паколькі менавіта праз Польшчу і праз польскую мову каталіцтва ішло на Беларусь. Дарэчы, як падаецца, "касьцёльная мова" не выклікала супярэчаньняў і ў выбітных беларускіх дзеячоў-каталікоў), якія стаялі ля вытокаў станаўленьня беларускае нацыі – Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Кастуся Каліноўскага, Францішка Багушэвіча і іншых.



Дарэчы, падобная да беларускае сытуацыя і ў Карэі, дзе каталіцкая і пратэстанцкія цэрквы ўзьнікалі амаль адначасова і незалежна адна ад аднае. Тут таксама каталікі і пратэстанты карыстаюцца рознай тэрміналёгіяй і рознымі перакладамі.